Eğitim alanında ajan terimi, bir karakter veya yaşam benzeri bir karakter olarak nitelendirilmektedir. Eğitim bilimlerinde ajanlar, bilişsel veya iletişimsel araçlar rehberliğinde öğrencilerin öğrenme materyallerinden en iyi şekilde faydalanmalarını sağlayan rehberler olarak tanımlanmışlardır (Moreno, 1999; Clark ve Mayer, 2003; Craig, Gholson ve Driscoll, 2002).
Eğitsel amaçlar için yazılımlarda kullanılan ajanlar “eğitsel ajan” olarak adlandırılmaktadır. Eğitsel ajanlar, sosyal öğrenmeyi kolaylaştıran eğitici yazılımların parçalarıdır. Ajanlar; metin, grafik, ikonlar, ses, animasyon, çoklu ortam veya sanal gerçeklik şeklinde yazılım ortamında gösterilebilir (Chan, 1995).
Salim, Marzuki ve Kasirun (2007) yaptıkları araştırmada sanal öğrenme ortamlarında öğrencilerin en sık hangi problemlerle karşılaştıklarını belirlemeye çalışmışlardır. Araştırma sonucunda öğrencilerin sanal öğrenme ortamlarında kendilerine rehberlik ve kılavuzluk edecek, kendilerini yönlendirecek, dikkatlerini öğrenme ortamı üzerinde toplayacak, motivasyon desteği sağlayacak, kendilerini cesaretlendirecek, alıştırma ve uygulamalarda ipuçları, dönütler, hatırlatmalar vb. vererek kendilerini destekleyecek, öğrenme ortamında kendilerine eşlik edecek, yalnızlık duygusuna kapılmalarını önleyecek, arkadaşlık edecek, eğlenmelerini, iyi vakit geçirmelerini sağlayacak yazılımla ilgili nesne veya materyallere ihtiyaç duydukları belirlenmiştir. Bu ihtiyacın ise eğitsel ajan kullanılarak giderilebileceği öngörülmektedir.
Eğitsel ajanlar rol ve işlevlerine göre farklı farklı tanımlanmışlardır. Eğitsel ajanlar alanyazında en yaygın olarak: akıllı ajan (intelligent agent), arayüz ajanı (interface agent), asistan ajan (assistant agent), bilgi ajanı (information agent), değerlendirme ajanı (evaluation agent), pedagojik ajan (pedagogical agent), tavsiye veren ajan (advising agent) ve uzman ajan (expert agent) olarak ifade edilmişlerdir (Singh ve diğerleri, 2005):
a) Akıllı Ajan (Intelligent Agent): Akıllı ajan olarak adlandırılan bu ajan türlerinin tasarlanması ve yazılımlarda kullanılması yapay zekâ araştırmaları kapsamında yer almaktadır. Akıllı ajanlar, iki temel yeteneğe sahiptirler:
1) Uyum Sağlama Yeteneği:
Eğitsel arayüz ajanları öğrenme ortamına uyum sağlama yeteneğine sahip olarak tasarlanabilirler. Ajanın uyum sağlama yeteneği ile öğrenme ortamında her bir öğrencinin spesifik gereksinim ve tercihlerine uygun olarak eğitsel arayüz ajanı öğrenme ortamına uyum sağlayacaktır. Uyum sağlama yeteneğine sahip olan eğitsel arayüz ajanları doğrusal yapıya sahip olmayan öğrenme ortamlarında öğrencilerin karşılaşabileceği farklı problemler karşısında alternatif problem çözme yöntemleri geliştirebilir, algoritmalar üretilebilir veya problemlerin çözümünde yeni stratejiler keşfedelebilir. Yani öğrenme ortamında öğrencilerin karşılaştığı farklı problemler karşısında farklı çözüm önerileri getirebilir.
2) Öğrenme Yeteneği:
Akıllı ajanlar öğrenme yetenekleri sayesinde; deneme-yanılma, gözlem yapma, kullanıcının davranışlarını analiz etme gibi yollarla öğrenmeler gerçekleştirebilir ve öğrendikleriyle ilgili olarak örnekleme ve genellemeler yapabilir, öğrendiklerini özetleyebilirler.
b) Arayüz Ajanı (Interface Agent): Arayüz ajanı, eğitsel ajanın kullanıcıya görünen bölümüdür. Yani eğitsel ajanın kullanıcı arayüzüdür. Arayüz ajanı kullanıcıyla etkileşim içerisindedir ve diğer ajanlarla da işbirliği yapabilir. Bu ajan, kullanıcının öğrenme ortamındaki sanal bir temsilcisi olarak görülebilir.
c) Asistan Ajan (Assistant Agent): Öğrenciyle etkileşim kurarak ona yardım ve rehberlik etmekten sorumludur.
d) Bilgi Ajanı (Information Agent): Bu ajan bilginin sunulmasını ve bir arayüzle bilgiye ulaşılmasını sağlamaktadır. Hem arayüz ajanının hem de tavsiyede bulunan ajanın rol ve özelliklerini bir arada bulundurur.
e) Değerlendirme Ajanı (Evaluation Agent): Yazılımdaki değerlendirme araçlarını kullanarak öğrencilerin konuyla ilgili değerlendirilmesini sağlar ve elde ettiği değerlendirme sonuçlarına göre öğrencilerin profilini güncelleştirir.
f) Pedagojik Ajan (Pedagogical Agent): Hedef kitleye uygun pedagojik yöntem ve teknikler kullanarak, öğrencilerin konuyla ilgili içeriği etkili bir şekilde öğrenmelerine yardımcı olur.
g) Tavsiye Veren Ajan (Advising Agent): Bu ajan türü, akıllı bir kişisel yardımcı/asistan olarak yazılımda çalışır. Tavsiye veren ajan kullanıcının hareket ve eylemlerini izler ve gerekli bilgileri bularak konuya ilişkin önerilerde bulunur. Bir bakıma yazılımda “akıl hocası” gibi işlev görmektedir. Tavsiyede bulunan ajanlar olay tabanlı öğretim yaklaşımını kullanırlar. Tavsiyede bulunan ajanların kullanıldığı olay tabanlı öğrenme uygulamalarına iyi bir örnek olarak “Etkileşimli Öğrenme İçin Hikâye Yapıcı (Story Producer For Interactive Learning)” (SPIEL) programı verilebilir. Bu program etkileşimli videolara dayalı olarak hazırlanmış olay tabanlı öğretim sistemidir. Bu öğretim sisteminde öğrencilere sosyal becerileriyle ilgili olaylar/hikâyeler verilmekte ve öğrencilerden bu olayları/hikâyeleri tamamlamaları istenmektedir. Öğrenciler bu olayları tamamlamaya çalışırken tavsiyede bulunan ajan/ajanlar öğrencilere çeşitli önerilerde bulunmaktadır.
h) Uzman Ajan (Expert Agent): Problemlerin çözümü ve bir dersle ilgili alıştırmalardan sorumludur.
Eğitsel ajan tanımları incelendiğinde bunlardan arayüz ajanlarının yazılım ekranında kullanıcıya görünen, kullanıcıyla etkileşime giren, insan – bilgisayar etkileşimini sağlamada kullanılan bir ajan türü olduğu görülmektedir. Diğer ajan tanımlarının ise eğitsel ajanın sahip olduğu rol ve işlevlerle ilgili olduğu görülmektedir. Arayüz ajanlarının belirtilen eğitsel ajanların rol ve işlevleriyle birleşiminden “eğitsel arayüz ajanı” kavramı ortaya çıkmıştır. Eğitsel arayüz ajanı Şekil 2‟de olduğu gibi gösterilebilir.
Eğitsel arayüz ajanları ile ilgili tanımlara bakıldığında, genellikle ajanların özelliklerinden, yazılımda üstlendiği rol ve davranışlardan hareket edilerek tanımlar yapıldığı görülmektedir. Genel olarak bakıldığında ise eğitim bilimlerinde ajanlar, bilişsel veya iletişimsel araçlar rehberliğinde öğrencilerin öğrenme materyallerinden en iyi şekilde faydalanmalarını sağlayan rehberler olarak tanımlanmışlardır (Moreno, 1999; Clark ve Mayer, 2003; Craig, Gholson ve Driscoll, 2002).
